W polskim systemie prawnym istnieje możliwość zastosowania pouczenia zamiast mandatu karnego. Choć mandaty są najczęściej stosowaną sankcją za drobne naruszenia prawa, przepisy wyraźnie dopuszczają odstąpienie od ich stosowania – pod pewnymi warunkami.
Podstawę prawną dla takiego rozwiązania stanowi art. 41 ustawy z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks wykroczeń. Przepis ten stanowi, że „w stosunku do sprawcy czynu można poprzestać na zastosowaniu pouczenia, zwróceniu uwagi, ostrzeżeniu lub na zastosowaniu innych środków oddziaływania wychowawczego.” Innymi słowy, ustawodawca przyznaje organowi stosującemu prawo – czy to policjantowi, strażnikowi miejskiemu, czy sądowi – pewien zakres uznaniowości, który może być wykorzystany w sytuacjach, gdy społeczna szkodliwość czynu jest znikoma, a kara mandatowa byłaby nadmierna.
Art. 41. W stosunku do sprawcy czynu można poprzestać na zastosowaniu pouczenia, zwróceniu uwagi, ostrzeżeniu lub na zastosowaniu innych środków oddziaływania wychowawczego.
Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń
Przy ocenie, czy można zastosować pouczenie, funkcjonariusz bierze pod uwagę szereg okoliczności. Kluczowe znaczenie mają: stopień winy i społeczna szkodliwość czynu, zachowanie sprawcy po ujawnieniu wykroczenia, jego postawa w trakcie interwencji (np. przyznanie się do winy, okazanie skruchy), a także to, czy dana osoba popełniła wykroczenie po raz pierwszy. W praktyce pouczenia są najczęściej stosowane wobec sprawców wykroczeń o charakterze incydentalnym i mało poważnym, takich jak np. niewielkie przekroczenie prędkości czy chwilowe naruszenie przepisów porządkowych.
Dodatkową podstawę do indywidualizacji reakcji karnej zawierają przepisy Kodeksu wykroczeń, a zwłaszcza art. 24 § 3, który stanowi, że przy wymierzaniu grzywny należy uwzględnić możliwości zarobkowe, stosunki majątkowe i rodzinne sprawcy oraz jego dochody. Z kolei art. 33 k.w. zawiera ogólne dyrektywy wymiaru kary i środków wychowawczych – nakazuje brać pod uwagę m.in. motywację sprawcy, sposób działania, stopień winy, a także zachowanie się po popełnieniu wykroczenia. Wszystkie te czynniki mogą skłonić funkcjonariusza do zastosowania środka łagodniejszego niż mandat.
Art. 24 § 3. Wymierzając grzywnę, bierze się pod uwagę dochody sprawcy, jego warunki osobiste i rodzinne, stosunki majątkowe i możliwości zarobkowe.
Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń
W przypadku, gdy sprawa trafia do sądu – na przykład wskutek odmowy przyjęcia mandatu – sąd również dysponuje możliwością orzeczenia kary łagodnej lub odstąpienia od niej, kierując się wspomnianymi dyrektywami z art. 33 k.w. W praktyce sądy rzadziej stosują pouczenia wprost, jednak mogą wymierzyć symboliczną grzywnę albo poprzestać na odstąpieniu od wymierzenia kary, co stanowi odpowiednik działań wychowawczych na etapie sądowym.
Art. 33. § 3. Jako okoliczności łagodzące uwzględnia się w szczególności:
1) działanie sprawcy wykroczenia pod wpływem ciężkich warunków rodzinnych lub osobistych;
2) działanie sprawcy wykroczenia pod wpływem silnego wzburzenia wywołanego krzywdzącym stosunkiem do niego lub do innych osób;
3) działanie z pobudek zasługujących na uwzględnienie;
4) prowadzenie przez sprawcę nienagannego życia przed popełnieniem wykroczenia i wyróżnianie się spełnianiem obowiązków, zwłaszcza w zakresie pracy;
5) przyczynienie się lub staranie się sprawcy o przyczynienie się do usunięcia szkodliwych następstw swego czynu.Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. Kodeks wykroczeń
Podsumowując, pouczenie zamiast mandatu jest prawną możliwością, której celem jest umożliwienie elastycznej reakcji na drobne wykroczenia. Choć nie istnieje katalog wykroczeń, wobec których pouczenie ma zastosowanie, funkcjonariusz lub sąd mają możliwość ocenić każdą sytuację indywidualnie. Przepisy Kodeksu wykroczeń – w szczególności art. 41, art. 24 § 3 i art. 33 – stanowią podstawę do zastosowania tej łagodniejszej formy reakcji państwa na naruszenia prawa.
Pozostaw komentarz