Użycie broni palnej przez uprawnione podmioty – przede wszystkim funkcjonariuszy służb porządkowych i formacji mundurowych – jest w polskim prawie środkiem ostatecznym, poddanym ścisłym ramom legalności i proporcjonalności. Fundamentalną podstawą prawną regulującą zasady użycia broni palnej jest ustawa o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej z dnia 24 maja 2013 roku. Dokument ten wprowadza jednoznaczne rozróżnienie pomiędzy „użyciem” broni palnej a jej „wykorzystaniem”, przy czym tylko to pierwsze oznacza oddanie strzału z broni w sposób realnie mogący spowodować uszczerbek na zdrowiu lub życie człowieka, albo uszkodzenie mienia. Z kolei wykorzystanie obejmuje np. oddanie strzału ostrzegawczego czy użycie broni w sposób nieprowadzący bezpośrednio do rażenia celu.
Zgodnie z ustawą, użycie broni palnej przez funkcjonariusza jest dopuszczalne wyłącznie w ściśle określonych przypadkach, i to jedynie wówczas, gdy inne środki przymusu bezpośredniego okażą się niewystarczające lub bezzasadne wobec skali zagrożenia. Ustawa wylicza enumeratywnie przypadki, w których funkcjonariusz może sięgnąć po broń w sposób skutkujący oddaniem strzału. Są to sytuacje, które wiążą się z bezpośrednim i poważnym zagrożeniem dla życia, zdrowia, wolności funkcjonariusza lub osób trzecich, albo z koniecznością przeciwdziałania aktom terrorystycznym, powstrzymania ucieczki osób szczególnie niebezpiecznych czy też ochrony ważnych obiektów przed zniszczeniem.
Do najbardziej klasycznych i często cytowanych przesłanek użycia broni palnej należy odpieranie bezpośredniego zamachu na życie, zdrowie lub wolność funkcjonariusza bądź innej osoby. Przez zamach należy rozumieć nie tylko rzeczywisty atak fizyczny, ale także każdą sytuację, w której bezpośrednie zagrożenie jest oczywiste i nieuchronne, jak na przykład wymierzenie broni w funkcjonariusza przez uzbrojonego napastnika. Zgodnie z zasadą proporcjonalności, nawet w takich okolicznościach funkcjonariusz zobowiązany jest ocenić, czy sięgnięcie po broń jest absolutnie konieczne – dopiero w sytuacji, gdy nie ma realnej możliwości zastosowania środków mniej dolegliwych (np. chwytów obezwładniających, paralizatora, kajdanek), użycie broni palnej staje się prawnie dopuszczalne.
Inną przesłanką legalnego użycia broni jest konieczność przeciwdziałania zamachowi na ważne obiekty, urządzenia lub środki transportu publicznego, w szczególności wtedy, gdy zagrożenie ma charakter terrorystyczny lub może prowadzić do masowych ofiar. Przepis ten znajduje zastosowanie m.in. w sytuacjach, gdy zachodzi realne ryzyko ataku z użyciem materiałów wybuchowych, broni chemicznej bądź biologicznej.
Ustawa przewiduje także możliwość użycia broni palnej wobec osoby, która usiłuje bezprawnie i przy użyciu przemocy odbić osobę pozbawioną wolności, lub która dokonuje ucieczki z miejsca zatrzymania, a której wcześniejsze działania wskazują na to, że stanowi realne zagrożenie dla życia lub zdrowia innych. W takich przypadkach, funkcjonariusz – jeśli nie może skutecznie zatrzymać sprawcy w inny sposób – jest uprawniony do użycia broni, jednak musi przy tym minimalizować ryzyko wyrządzenia szkody niewspółmiernej do celu działania.
W każdej sytuacji, niezależnie od przyjętej podstawy, funkcjonariusz obowiązany jest uprzedzić o zamiarze użycia broni palnej, dając osobie możliwość zaprzestania czynu zabronionego lub poddania się poleceniom. Wyjątek stanowią jedynie sytuacje, w których takie ostrzeżenie byłoby niemożliwe lub naraziłoby funkcjonariusza lub inne osoby na bezpośrednie niebezpieczeństwo. Ustawa kładzie zatem nacisk nie tylko na samą legalność działania, ale również na obowiązek rozważenia wszystkich realnych alternatyw przed sięgnięciem po broń.
Warto zaznaczyć, że po każdym użyciu broni palnej funkcjonariusz zobowiązany jest do niezwłocznego sporządzenia szczegółowego raportu, a w wielu przypadkach – także do poinformowania prokuratury. Ma to na celu zapewnienie przejrzystości działania i ewentualnej kontroli sądowej w razie zarzutów o nadużycie uprawnień.
Podsumowując, polskie prawo dopuszcza użycie broni palnej tylko w sytuacjach skrajnych, pod warunkiem spełnienia określonych przepisów, konieczności oraz proporcjonalności. Choć ustawa daje funkcjonariuszom instrumenty do skutecznego reagowania na poważne zagrożenia, równocześnie wyposaża system prawny w mechanizmy kontrolne, mające chronić obywateli przed nadużyciami władzy.
Podstawa prawna
Użycie broni palnej przez uprawnione podmioty, takie jak funkcjonariusze służb mundurowych, jest regulowane przez przepisy ustawy z dnia 24 maja 2013 r. o środkach przymusu bezpośredniego i broni palnej (Dz.U. 2023 poz. 1038). Ustawa ta określa warunki, w jakich dopuszczalne jest sięgnięcie po broń palną, a także zasady proporcjonalności i konieczności, które muszą być spełnione, aby jej użycie było legalne.
Art. 45. Broni palnej można użyć, gdy zaistnieje co najmniej jeden z następujących przypadków:
1) konieczność odparcia bezpośredniego, bezprawnego zamachu na:
a) życie, zdrowie lub wolność uprawnionego lub innej osoby albo konieczność przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do takiego zamachu,
b) ważne obiekty, urządzenia lub obszary albo konieczność przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do takiego zamachu,
c) mienie, który stwarza jednocześnie bezpośrednie zagrożenie życia, zdrowia lub wolności uprawnionego lub innej osoby, albo konieczność przeciwdziałania czynnościom zmierzającym bezpośrednio do takiego zamachu,
d) nienaruszalność granicy państwowej przez osobę, która wymusza przekroczenie granicy państwowej przy użyciu pojazdu, broni palnej lub innego niebezpiecznego przedmiotu albo działa w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu, zdrowiu lub wolności uprawnionego lub innej osoby lub wspólnie z inną osobą, która posługuje się taką bronią, przedmiotem lub sposobem,
e) bezpieczeństwo konwoju lub doprowadzenia;
2) konieczność przeciwstawienia się osobie:
a) niepodporządkowującej się wezwaniu do natychmiastowego porzucenia broni, materiału wybuchowego lub innego niebezpiecznego przedmiotu, którego użycie może zagrozić życiu, zdrowiu lub wolności uprawnionego lub innej osoby,
b) która usiłuje bezprawnie odebrać broń palną uprawnionemu lub innej osobie uprawnionej do jej posiadania;
3) bezpośredni pościg za osobą, wobec której:
a) użycie broni palnej było dopuszczalne w przypadkach określonych w pkt 1 lit. a–d i pkt 2,
b) istnieje uzasadnione podejrzenie, że popełniła przestępstwo, o którym mowa w art. 115 § 20, art. 148, art. 156 § 1, art. 163–165, art. 197, art. 252 i art. 280–282 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny;
4) konieczność:
a) ujęcia osoby:
– wobec której użycie broni palnej było dopuszczalne w przypadkach określonych w pkt 1 lit. a–d i pkt 2,
– wobec której istnieje uzasadnione podejrzenie, że popełniła przestępstwo, o którym mowa w art. 115 § 20, art. 148, art. 156 § 1, art. 163–165, art. 197, art. 252 i art. 280–282 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny,
– dokonującej zamachu, o którym mowa w pkt 1 lit. d lub e,
– jeżeli schroniła się w miejscu trudno dostępnym, a z okoliczności zdarzenia wynika, że może użyć broni palnej lub innego niebezpiecznego przedmiotu,
b) ujęcia lub udaremnienia ucieczki osoby zatrzymanej, tymczasowo aresztowanej lub odbywającej karę pozbawienia wolności lub osoby, wobec której zarządzono zatrzymanie i doprowadzenie celem odbycia kary pozbawienia wolności, jeżeli:
– ucieczka tej osoby stwarza zagrożenie życia lub zdrowia uprawnionego lub innej osoby,
– istnieje uzasadnione podejrzenie, że osoba ta może użyć materiałów wybuchowych, broni palnej lub innego niebezpiecznego przedmiotu,
– pozbawienie wolności nastąpiło lub ma nastąpić w związku z uzasadnionym podejrzeniem lub stwierdzeniem popełnienia przestępstwa, o którym mowa w art. 115 § 20, art. 148, art. 156 § 1, art. 163–165, art. 197, art. 252 i art. 280–282 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny,
c) ujęcia lub udaremnienia ucieczki osoby zatrzymanej, tymczasowo aresztowanej lub odbywającej karę pozbawienia wolności w związku z uzasadnionym podejrzeniem lub stwierdzeniem popełnienia lub przygotowania do popełnienia przestępstwa, o którym mowa w:
– art. 5 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego oraz Agencji Wywiadu (Dz. U. z 2024 r. poz. 812, 1222, 1562, 1684 i 1871 oraz z 2025 r. poz. 179),
– art. 2 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz. U. z 2024 r. poz. 184, 1222 i 1871 oraz z 2025 r. poz. 179),
– art. 5 ust. 1 pkt 1 ustawy z dnia 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego (Dz. U. z 2024 r. poz. 1405 oraz z 2025 r. poz. 179);
5) konieczność udaremnienia ucieczki osoby pozbawionej wolności z aresztu śledczego lub zakładu karnego oraz osoby konwojowanej lub doprowadzanej, a także pościg za tą osobą.
Pozostaw komentarz